معرفی اثر خانم اکرم صادقی با روایتی ساده از زندگی حضرت فضه(س)
نشست نقد و بررسی کتاب «شبیه مریم» در کتابخانه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) برگزار شد
نشست علمی معرفی و نقد کتاب شبیه مریم به همت کتابخانه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها و با همکاری معاونت پژوهش جامعه‌الزهرا(س) برگزار شد؛ اثری پرفروش از اکرم صادقی که با روایتی ساده و مستند، زندگی حضرت فضه از دوران اسارت تا خادمی حضرت زهرا(س) را برای نوجوانان بازگو می‌کند.
به گزارش پایگاه خبری آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س)، نشست نقد و بررسی کتاب «شبیه مریم» با حضور اکرم صادقی (نویسنده اثر)، جمعی از پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادبیات دینی، در کتابخانه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها برگزار شد.
این برنامه که به همت کتابخانه آستان مقدس و با همکاری معاونت پژوهش جامعه‌الزهرا(س) ترتیب یافته بود، با هدف گرامیداشت هفته کتاب و کتاب‌خوانی و معرفی آثار برجسته ادبیات دینی نوجوانان برگزار شد و با استقبال خوب مخاطبان همراه گردید.
کتاب «شبیه مریم» که تاکنون بیش از ۵۰ بار تجدید چاپ شده، از پرفروش‌ترین آثار در حوزه ادبیات داستانی دینی محسوب می‌شود و زندگی حضرت فضه(س) را از دوران اسارت تا خدمتگزاری حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها با نثری روان و جذاب برای نوجوانان روایت می‌کند.
اکرم صادقی در این مراسم با اشاره به جایگاه حضرت فضه(س)، اظهار داشت: این کتاب، تنها اثر داستانی مستقل درباره زندگی این بانوی بزرگوار است که با بیانی ساده و مستند، سیر زندگی ایشان را برای نوجوانان بازگو می‌کند.
وی افزود: استقبال چشمگیر نوجوانان از این کتاب، نشان‌دهنده ظرفیت بالای شخصیت‌های تاریخیِ کمترشناخته‌شده برای الگوسازی معنوی و تربیتی است.
در ادامه این نشست، کارشناسان و پژوهشگران حاضر به تحلیل ابعاد مختلف کتاب از جمله ساختار روایی، صحت تاریخی و ارزش‌های تربیتی آن پرداختند و بر قابلیت اثر در ایجاد ارتباط عاطفی با نوجوانان تأکید کردند.
در پایان نقدی کتاب توسط سرکار خانم نجمه صالحی انجام شد
خلاصه ای از نقد سرکار خانم نجمه صالحی به شرح ذیل است.
این نقد، رمان «شبیه مریم» اثر اکرم صادقی را در پنج حوزهٔ صوری، ادبی، تاریخی، حدیثی و زن‌پژوهانه بررسی کرده و نشان می‌دهد اثر با وجود انتخاب موضوع مناسب، از مشکلات ساختاری و محتوایی جدی رنج می‌برد.
۱. نقد صوری و زیبایی‌شناختی
عنوان خوش‌صدا و جذاب است اما از نظر محتوایی گمراه‌کننده؛ زیرا تشبیه فضّه نوبیه به حضرت مریم مستند تاریخی ندارد و هویت واقعی شخصیت را پنهان می‌کند.
جلد و تصاویر سیاه‌قلم زیبا، پرکشش و متناسب با فضای تاریخی‌اند؛ بااین‌حال، هویت نژادی فضّه (نوبی/آفریقایی) کاملاً حذف شده و این حذف در تصاویر داخلی نیز تکرار می‌شود.
صفحه‌آرایی مناسب، اما گاهی شلوغ، با فاصله پاراگراف‌های کم و عدم تفکیک فصول.
۲. نقد ادبی/روایی
نثر کاملاً امروزی است و با زبان و لحن قرن اول هجری سازگار نیست.
روایت میان توصیف‌های طولانی و صحنه‌های کم‌اهمیت سنگین شده، اما لحظات مهم تاریخی (دیدار حضرت زهرا، ماجرای نذر، فضای خانه وحی) بسیار گذرا روایت شده‌اند.
زاویه‌دید ناپایدار است و گاهی شبیه ذهن شخصیت‌های معاصر سخن می‌گوید.
شخصیت‌پردازی اهل‌بیت کم‌رنگ و حاشیه‌ای است، درحالی‌که شخصیت‌های فرعی مانند حوریه و رائف بیش از حد برجسته شده‌اند
فضّه بیش از آن‌که شخصیت معنوی باشد، شبیه زن مدرنِ معترض و استقلال‌طلب تصویر شده است؛ چیزی که با شخصیت تاریخی او سازگاری ندارد.
۳. نقد تاریخی و مستند
روایت رمان در موارد متعدد با منابع تاریخی ناسازگار است:
معرفی ناقص تبار فضّه، حذف هویت نوبی او و ضعف در بازنمایی نقش واقعی‌اش در خانهٔ حضرت زهرا(س).
خطاهای متعدد زمانی: داستان شکمبه گوسفند، حضور ام‌سلمه در دوره‌ای که در حبشه بوده، سن شخصیت‌ها، ماجرای انگشتر پیامبر و…
کمرنگ‌کردن نقش فضّه در ماجرای نذر سه‌روزه و نزول آیه «هل أتى» با اینکه در منابع نقش محوری دارد.
ساختن روابط و گفتگوهایی که با فرهنگ صدر اسلام و فضای خانهٔ وحی همخوان نیست.
تصویر فضای مدینه، پوشاک، مناسبات اجتماعی و بازار، رئالیستی اما نادرست و مبتنی بر ذهنیت معاصر است.
۴. نقد حدیثی و منبع‌شناسی
نسبت دادن برخی احادیث، مانند حدیث «الجار ثم الدار» به فضّه بدون پشتوانهٔ سندی و بدون اشاره به ضعف روایت، خطای مهم اثر است.
تفکیک نکردن مرز میان حدیث معتبر و داستان‌پردازی، اعتبار تاریخی اثر را تضعیف کرده است.
۵. نقد زن‌پژوهانه و ایدئولوژیک
رمان تلاش می‌کند روایتی زنانه و انتقادی ارائه دهد؛ اما تصویری که از زنان می‌سازد ـ فضّه آگاه و معترض، حوریه متکبر، همسا ساده ـ بیشتر بر اساس الگوهای معاصر است تا واقعیت تاریخی.
هویت معنوی و قرآنی فضّه (مانند بیست سال سخن گفتن با قرآن یا عبادت و تهجّد) نادیده گرفته شده و جای آن را تصویر یک زن مدرنِ فردگرا گرفته است.
حذف ساحت قدسی خانهٔ حضرت زهرا(س)، و تبدیل آن به صحنه‌ای از روابط فردی و طبقاتی، به ساختار زن‌پژوهانهٔ اثر آسیب زده است.
در واقع رمان «شبیه مریم» از نظر انتخاب سوژه (فضّه نوبیه) ظرفیت بسیار بالایی دارد و تصویرسازی آن چشم‌نواز است؛ اما از نظر تاریخی، حدیثی، جهان‌سازی، شخصیت‌پردازی اهل‌بیت و هویت معنوی فضّه به‌شدت ضعیف عمل کرده است. ترکیب نثر امروزی، نگاه فمینیستی معاصر و روایت نادقیق تاریخی باعث شده اثر بیش از آن‌که رمان تاریخی ـ مذهبی باشد، شبیه رمانی اجتماعی با پس‌زمینه مذهبی شود.
اگر مخاطب اثر را پژوهشی بخواند، دچار خطا می‌شود؛ و اگر داستانی بخواند، بخشی مهم از حقیقت تاریخی فضّه را از دست می‌دهد.
رمان شبیه مریم اثر اکرم صادقی با وجود انتخاب شخصیتی کمترپرداخته‌شده همچون فضّه نوبیه، در مقام یک اثر تاریخی ـ مذهبی به دلیل ضعف‌های ساختاری، روایی و مستنداتی، به بازنمایی معتبر و قابل اتکاء از این شخصیت نمی‌انجامد. ارزیابی اثر در پنج ساحت صوری، ادبی، تاریخی، حدیثی و زن‌پژوهانه نشان می‌دهد که فاصله میان «بازنمایی ادبی» و «حقیقت تاریخی» در این رمان بیش از اندازه گسترش یافته و در نتیجه، روایت حاصل بیشتر بیانگر ذهنیت معاصر نویسنده است تا انعکاس شرایط اجتماعی و معنوی عصر صدر اسلام.
از منظر صوری، عنوان و طراحی کتاب واجد جذابیت هستند، اما خواننده را به تشبیهی هدایت می‌کنند که در منابع تاریخی هیچ‌گونه پشتوانه ندارد. تصویرگری نیز به دلیل حذف هویت نژادی فضّه، همان کاستی محوری متن را تکرار کرده است. در حوزه ادبی، استفاده از نثر امروزی، ساختار گفت‌وگوهای معاصر، و برجسته‌سازی شخصیت‌های فرعی، انسجام روایی را مختل کرده و سبب شده بخش‌های اصلی زندگی فضّه ـ به‌ویژه ورود او به خانهٔ وحی، نقش او در نذر سه‌روزه و سلوک معنوی ـ بسیار کم‌رنگ‌تر از ظرفیت تاریخی‌شان نمایش یابد.
در ارزیابی تاریخی و مستند، رمان با نمونه‌های متعدد از خطاهای زمانی، جغرافیایی و هویتی مواجه است؛ از جمله نادیده گرفتن ویژگی‌های قطعی فضّه مانند تبار نوبی، حضور پررنگ در حوادث پس از رحلت حضرت زهرا(س) و نقش معنوی در ماجرای «هل أتى». افزون بر این، برخی روایات مشهور اما غیرمستند ـ مانند نقل حدیث «الجار ثم الدار» ـ بدون اشاره به ضعف سندی در متن وارد شده‌اند که مرز میان تخیل و روایت تاریخی را مخدوش می‌سازد. این امر اعتبار اثر را به‌عنوان «رمان تاریخی مذهبی» به‌شدت کاهش می‌دهد.
تحلیل زن‌پژوهانه اثر نیز نشان می‌دهد که نویسنده شخصیت فضّه را در قالب الگوهای معاصرِ فردگرایی، اعتراض و نقد روابط قدرت بازسازی کرده است؛ در حالی‌که منابع تاریخی فضّه را شخصیتی معنوی، قرآنی و همراه اهل‌بیت توصیف می‌کنند. این جابه‌جاییِ مرکز ثقل از «کرامت ایمانی» به «بازنمایی اجتماعی ـ روان‌شناختی» نه تنها تصویر حقیقی فضّه را دگرگون می‌کند، بلکه فضای قدسی خانهٔ حضرت زهرا(س) را نیز به سطح روابط روزمره فرو می‌کاهد.
رمان شبیه مریم علی‌رغم برخورداری از ظرفیت‌های روایی و انتخاب سوژه‌ای ارزشمند، به‌دلیل ضعف در وفاداری تاریخی، آشفتگی پیرنگ، لحن ناهماهنگ با دوره، و بهره‌گیری از عناصر غیرمستند، نتوانسته است شخصیت فضّه نوبیه را در شأن جایگاه تاریخی و معنوی او بازآفرینی کند. برای قرار گرفتن در ردهٔ آثار معتبر ادبیات تاریخی ـ مذهبی، اثر نیازمند بازنگری اساسی در ساحت مستندات، بازآرایی روایت و رعایت تمایز میان تخیل داستانی و داده تاریخی است.
در پایان، بخش پرسش و پاسخ با حضور نویسنده کتاب برگزار شد و شرکت‌کنندگان دیدگاه‌ها و پیشنهادهای خود را در زمینه توسعه و غنای ادبیات دینی نوجوانان بیان کردند.