حوزه/ کتابخانه آستان مقدس حضرت معصومه(س) به شکل امروزی در سال ۱۳۳۰ و ۳۱ هجری شمسی به وسیله حاج ابوالفضل تولیت، تولیت وقت آستانه تاسیس شد. او نخست ۱۵۰۰ جلد از کتب خطی و چاپی کتابخانه خود را به کتابخانه آستانه اختصاص داد.
به گزارش خبرگزاری حوزه، در چهارمین مرحله از معرفی کتابخانه‌های مهم و اساسی شهر قم به سراغ کتابخانه آستان مقدس حضرت معصومه(س) رفتیم و با محمد عباسی یزدی مدیرکتابخانه گفت‌وگو کردیم. این گفت‌وگو علاوه بر معرفی ظرفیت‌های موجود در کتابخانه، تاریخچه شکل‌گیری این مرکز فرهنگی را نشان می‌دهند.
کتابخانه آستان حضرت معصومه در چه سالی تأسیس شده است؟
در روایتی، امام صادق (ع) فرموده است: «بنویس و دانش خود را در میان برادران دینی به مدد کتابت منتشر ساز و چون زمان مرگت فرا رسید، نوشته‌های خویش را برای پسرانت به ارث بگذار، چه آنکه برای مردمان هر عصر فتنه و آشوبی فرا خواهد رسید که در آن جز کتاب مونسی نخواهند داشت. (بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۵۰)
کتاب همچنان که مسلمانان را با سابقه درخشان خود آشنا می‌کند، راه آینده را فرا رویشان هموار می‌سازد. تالیف و نگارش، ترجمه، تجلید، تذهیب، صحافی و استنساخ نیز همراه با این میراث ارزشمند گسترده شد و پیش رفت. از آنجا که شهر قم میزبان یکی از سلاله‌های خاندان مطهر امامت و مأمن عالمان و دانشمندان تمدن اسلامی است، کتابخانه‌ها به سرعت در آن ایجاد شدند و زمینه‌ای فراهم شد که در آن شکوفایی هر چه بیشتر تمدن از یک سو و رشد فزاینده و چشمگیر رساله‌های علمی و دینی پدید آمد. کتابخانه‌های مساجد، کتابخانه‌های شخصی علما و حکما، مزارات و آرامگاه‌ها و کتابخانه‌های تکایا و حسینیه‌ها اولین کتابخانه‌هایی بود که در این شهر ایجاد شد. وقف خیرین و علما، این کتابخانه‌ها را تأمین و بر غنای آن افزود. از میان کتابخانه‌های متعدد قم، کتابخانه آستان مقدس حضرت معصومه(س)، یکی از قدیمی‌ترین کتابخانه‌ها است که به دلیل نزدیکی به حرم مطهر و حوزه‌های علمیه و داشتن ویژگی مرکزیت از کتابخانه‌های معتبر و مهم شهر مقدس قم است.
بارگاهی با این همه شکوه به نظر می‌رسد که از گذشته بدون کتابخانه نبوده است. مؤید این سخن تفسیر قرآنی است که در رمضان سال ۵۷۴هجری قمری بر این آستانه مقدسه وقف شده است. در وقفنامه آن چنین آمده است:
«وقف … المجلد الثالث … الاجل العالم المحترم اثیرالدین نجم الاسلام سیدالکفاة و … الاماثل و الافاضل شمس العرب تاج الوزراء ابوعیسی احمدبن ابی شجاع … هذا المجلد من المصحف … مع ثلث مجلد مع الصندوق علی الروضة المقدسة … المنورة للسیدة الشریفة الرضیة الطاهرة فاطمه بنت الامام … موسی بن جعفر الکاظم صلوات الله وسلامه علیها علی أن یکون موقوفا صحیحا شرعیا مؤبدا … و کتب فی شهرالله المبارک رمضان سنة اربع وسبعین وخمس مائة ».
در پای همین وقفنامه، دستخط علمایی که در سالهای ۸۱۰ ق و ۸۷۸ ق در آستانه مقدسه قم این کتاب را مطالعه کرده‌اند، موجود است و این خود دلیل دیگری است بر اینکه در این بارگاه محلی برای نگهداری کتاب و نیز مطالعه عالمان وجود داشته است.
در سابق به محل نگهداری کتاب‌ها و اشیای نفیس «خزانه» گفته می‌شد و قرائنی در دست است که این آستانه قبل از سال ۵۷۴ ق هم خزانه ای داشته است.
همچنین از قرن دهم در این بارگاه محلی برای نگهداری کتاب‌ها اختصاص یافت و مسئولی به نام «کتابدار» برای آن معین شده است. در ابتدای بعضی از نسخه‌ها مهر و نام کتابداران موجود است و نمونه‌ای از آن، که در صفحه اول یکی از قرآن‌ها آمده، چنین است:
«داخل عرض و تحویل اقل السادات کتابدار سرکارات مبارکات گردیده رمضان ۱۱۰۶ ».
از قرائن فوق معلوم می‌شود که حداقل از قرن ششم در این آستانه مقدسه محلی برای کتاب وجود داشته و از قرن دوازدهم افرادی به عنوان کتابدار آستانه مقدسه مشغول خدمت بوده‌اند.
با این حساب، پس باید بپرسم که کتابخانه در چه سالی تجدید حیات شده است؟
کتابخانه آستان مقدس حضرت معصومه به شکل امروزی در سال ۱۳۳۰ و ۳۱ هجری شمسی به وسیله حاج ابوالفضل تولیت، تولیت وقت آستانه تاسیس شد. او نخست ۱۵۰۰ جلد از کتب خطی و چاپی کتابخانه خود را به کتابخانه آستانه اختصاص داد. البته کارِ حاج سیدابوالفضل تولیت، در حقیقت تکمیل و احیای کتابخانه بود، چرا که کتاب‌هایی از کتابخانه سابق باقی مانده بود، چنان که در حال حاضر نیز بعضی از آنها در کتابخانه فعلی موجود است.
اولین مدیر کتابخانه، که نقش ویژه ای در توسعه آن داشت و زحمات زیادی در جهت شکل‌گیری مجدد آن کشید، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید ناصرالدین آرام قمی (متوفای ۱۳۵۲ش) بود. شایان ذکر است که در آن زمان امکانات و زیر ساخت‌ها بسیار اندک بوده است اما ایشان نهایت تلاش را در جهت سرویس‌دهی مناسب انجام می‌داده است.
در ادامه مسئول کتابخانه آقای پیشوایی بود و کتابخانه با ۱۸ هزار کتاب در طبقه فوقانی، بین صحن امام هادی (عتیق) و صحن امام رضا (صحن آینه/ اتابکی) قرار داشت.
اما با حکم تولیت وقت، مرحوم حجت‌الاسلام‌والمسلمین مولایی، استاد سید جعفر حجت کشفی از تاریخ ۱۳۶۹ شمسی مسئولیت امور فرهنگی و کتابخانه را بر عهده می‌گیرد. با خرید کتاب به صورت تک‌نسخه و کتابخانه شخصی افراد، در زمان کوتاهی کتب کتابخانه به ۳۰،۰۰۰ نسخه می‌رسد.
و در ادامه مسئولین کتابخانه آستان به ترتیب حجت‌الاسلام محمدرضا احمدیان، حجت‌الاسلام مهدی احمدی، حجت‌الاسلام اسماعیل محمدی و هم اکنون بنده در خدمتتان هستم. از جمله اقدامات مهم در دوره مدیریت حجت‌الاسلام مهدی احمدی در سال ۹۰ تغییر رویکرد کتابخانه آستان مقدس از سیستم قفسه بسته به سیستم قفسه باز است.
از دیگر اقدامات مهم، ایجاد کتابخانه ویژه در حرم مطهر برای خواهران و برادران به صورت جداگانه و ایجاد بخش نابینایان و کم بینایان با اضافه کردن کتب بریل در کتابخانه ویژه حرم بوده است.
ساختمان اولیه کتابخانه در کجا بوده است؟
مکان کتابخانه (یک اتاق مستطیل شکل) نخست در طبقۀ فوقانی، واقع در سمت جنوب صحن بزرگ و متّصل به ایوان آینه و گنبد مطهر و صحن موزه، بوده است. بعد از افزایش کتب و کمبود فضای مطالعه، کتابخانه به طبقه فوقانی سمت شمال صحن بزرگ، متّصل به مدرسه فیضیه، انتقال یافت. سپس در سال ۱۳۷۱ به بعد ساختمانی جدید مخصوص کتابخانه در میان آستانه ساخته شد و تا سال ۹۵ در همین ساختمان قرار داشت.
ساختمان فعلی در چه سالی و چگونه احداث شده است؟ پیش از این، مکان فعلی کتابخانه برای چه چیزی بوده است؟
ساختمان فعلی کتابخانه در صحن فاطمی در سال ۹۵ با استفاده از بودجه‌های ملّی در ۴ طبقه و در متراژ ۱۱ هزار متر از سوی دولت ساخته، تجهیز و سپس تحویل آستان مقدس شد. پیش از این، این مکان منطقه مسکونی بود و با تملک آنها از سوی دولت و تخریب و ساخت و ساز، تحویل آستان مقدس شد.
آیا کتابخانه وقفنامه دارد؟ در متن وقفنامه نکته قابل توجهی وجود دارد؟
وقف نامه‌ای مربوط به کتابخانه آستان مقدس در دست نیست اما در برخی از وقف‌نامه‌های مربوط به حرم مطهر از جمله وقف نامه طباطبایی (که تعدادی از مغازه‌های مجاور دیوار صحن امام رضا علیه‌السلام در خیابان ارم مربوط به این وقفنامه است)، در یکی از بندهای این وقفنامه به خرید کتاب برای کتابخانه از درآمد حاصله از موقوفه اشاره شده است.
آیا اسناد متعلق به حرم نیز در کتابخانه نگهداری می‌شود؟
مجموعه کثیری از اسناد متعلق به آستان مقدس در اداره اسناد (که هم اکنون در ساختمان کتابخانه قرار دارد)، گردآوری ، فهرست‌نویسی و تصویربرداری شده است.
میزان منابع اولیه کتابخانه چقدر بوده است؟
در سال ۱۳۳۰ و ۳۱ هجری شمسی، ۱۵۰۰ جلد کتب خطی و چاپی اهدایی حاج ابوالفضل تولیت، تولیت وقت آستانه منابع اولیه کتابخانه بوده است.
میزان منابع فعلی کتابخانه (کتب چاپی، سربی، سنگی، خطی، اسناد و …) چقدر است؟
اهدای کتاب و وقف از سوی اشخاص حقیقی و حقوقی که موجب تکمیل منابع شده است، بخش اعظم کتب کتابخانه را تشکیل می‌دهند؛ مراجع عظام و آیات معظم از جمله: آیات عظام سید حسین بروجردی، ناصر مکارم شیرازی، شیخ جواد تبریزی، صافی گلپایگانی،جعفر سبحانی، موسوی اردبیلی، ابراهیم امینی، سید محمد محقق داماد احمد آذری قمی، محمدعلی گرامی، احمد صابری همدانی، ابراهیم جلیلی، محمدتقی مصباح یزدی، شهید محمدباقر حبیبی، محمدعلی کوکرم خوشدل تهرانی و سرکار خانم کاظمی (که ۵۰۰۰ جلد کتاب کتابخانه شخصی خودشان را اهدا کرده‌اند)، مرحوم پیشوایی ، حاج ابوالفضل عربستانی مدیر چاپخانه یاران و دکتر شجاعی رییس دانشگاه علم و صنعت (بیش از ۱۰۰۰ جلد کتاب) و مجمع جهانی اهل‌بیت از اهداکنندگان کتاب به کتابخانه آستانه مقدسه می‌باشند. مرحوم آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی علاوه بر کتب چاپ صنعتی ، تعداد زیادی نسخه خطی و چاپ سنگی سربی به این کتابخانه اهدا نموده‌اند.
بیش از یکصد نسخه خطی از کتب خطی کتابخانه، از موقوفه میرزا ابوطالب قمی به این کتابخانه است. همچنین شاه عباس صفوی در سال ۱۰۳۷ق، ۱۱۰ جلد کتاب را بر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) وقف کرد و از طرف سلطان حسین نیز نسخه‌ای کهن از ترجمه فارسی «مختصر المصباح» طوسی، وقف شد.
در کتابخانه مرکزی آستان مقدس، هفت نوع اثر در گنجینه‌های مختلف نگهداری می‌شود:
۱. گنجینه نسخ خطی: در این گنجینه، بیش از ۲۰۰۰ نسخه کتاب و قرآن خطی نگهداری می‌شود. قدیمی‌ترین نسخه خطی بنام مجمع البیان متعلق به ۵۸۵ هجری قمری است و قدیمی‌ترین قرآن خطی با ترجمه فارسی به صورت زیرنویس متعلق به ۸۹۲ هجری قمری است.
۲. گنجینه نفایس: شامل ۸۳۸ عنوان کتاب نفیس و ۵۱ نقشه و ۷۳ پوستر است. این آثار به علت نایاب بودن، نوع کاغذ و چاپ، قدمت، تصاویر، نقشه‌ها، قطعات خوشنویسی و … در این گنجینه نگهداری می‌شود.
۳. گنجینه کتب چاپ سنگی، سربی: حدود ۳۰۰۰ کتاب چاپ سنگی، سربی در این گنجینه گرد آمده که بعضی از نسخه‌ها، بسیار کمیاب است.
۴. گنجینه منابع ویژه: در این گنجینه کتب چاپی با قدمت بیش از ۵۰ سال و کتب عطف زرد با بیش از ۱۰ هزار عنوان نگهداری می‌شود.
۵. گنجینه کتب چاپی: موجودی این گنجینه در حال حاضر، بیش از ۱۷۰ هزار جلد کتاب است. با توجه به قدمت این کتابخانه، چاپ‌های نخستین و قدیمی بسیاری از کتاب‌ها به همراه چاپ‌های جدید آن، در گنجینه نگهداری می‌شود.
۶. گنجینه پیایندها: منابع این گنجینه بعد از انقلاب اسلامی تحت عنوان خانه مطبوعات آستانه شکل گرفت. این گنجینه، شامل ۱۴۸۰ عنوان نشریه و ۲۰۴ عنوان روزنامه است. برخی از نشریات کمیاب و قدیمی این گنجینۀ کم‌نظیر، عبارت است از: مجله فلاحت و تجارت (۱۲۹۸ش)؛ عروه‌الوثقی (۱۳۵۱ق)؛ صور اسرافیل (۱۲۷۶ش)؛ کاوه (۱۲۸۵ش)؛ شرف (۱۳۰۶ش).
۷. گنجینه قرآن‌های چاپی : گنجینه‌ای بی‌نظیر و یا کم‌نظیر از مصاحف مطبوع که تصویری روشن از ابعاد مختلف سیر تحول و تطور مصاحف پس از ورود و رواج صنعت چاپ در سرزمین‌های اسلامی به دست علاقمندان و پژوهندگان می‌دهد. این گنجینه با بیش از ۱۰۰۰ نسخه و به زبان ترجمه انگلیسی، فرانسوی، چینی، سواحیلی، آلمانی، روسی، ترکی استانبولی، ایغوری، اردو، سامرنو(فیلیپینی) و … جمع‌آوری و فهرست‌نویسی شده است. قدیمی‌ترین قرآن این گنجینه، قرآنی چاپ سربی متعلق به ۱۲۵۸ هجری قمری(۱۲۲۰ شمسی) است.
آیا کتاب‌های خطی کتابخانه ترمیم، تصویربرداری و فهرست‌نگاری شده است؟
با توجه به وجود بخش صحافی و مرمت در کتابخانه کلیه کتب خطی، ترمیم، تصویربرداری و فهرست‌نویسی شده است. حتی کتب چاپ سنگی، سربی نیز تصویربرداری و فهرست‌نویسی شده است.
قدیمی‌ترین و مهم‌ترین اسناد و کتاب‌های موجود در کتابخانه متعلق به چه دوره‌ای است؟
قدیمی‌ترین نسخه خطی به نام مجمع البیان متعلق به ۵۸۵ هجری قمری است و قدیمی‌ترین قرآن خطی با ترجمه فارسی به صورت زیرنویس متعلق به ۸۹۲ هجری قمری است.
قدیمی‌ترین قرآن چاپی، قرآنی چاپ سربی متعلق به ۱۲۵۸ هجری قمری (۱۲۲۰ شمسی) است.
کتابخانه از چه بخش‌هایی تشکیل شده و چه خدماتی به مراجعه‌کنندگان ارائه می‌کند؟
کتابخانه متشکل است از: بخش مجازی و نرم افزارهای نور، بخش کتابخانه دیجیتال، بخش مخطوطات، بخش صحافی و بخش مطبوعات.
در بخش مجازی، پژوهشگران دسترسی به اینترنت و استفاده از نرم افزارهای نور را در بخش مجازی دارند.
در بخش کتابخانه دیجیتال، مجموعه‌ای از اطلاعات مربوط به حضرت فاطمه معصومه علیها السلام از کتاب، مقاله،پایان نامه، بروشور، کارت و … به صورت متن، صوت و تصویر تحت عنوان گنجینه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در نرم افزار کتابخانه آستان بارگذاری شده و عموم علاقمندان می‌توانند دسترسی داشته و استفاده کنند.
در بخش مخطوطات، پژوهشگران و محققینی که خواهان کتابی از کتب خطی یا چاپ سنگی سربی کتابخانه باشند، می‌توانند با مراجعه به کتابخانه و حتی از راه دور درخواست خود را مطرح کنند و در کمترین زمان ممکن فایل تصاویر کتاب مورد نظر در اختیارشان قرار می‌گیرد.
در بخش صحافی، هر ساله بیش از ۱۰۰۰ جلد کتاب چاپی، کتاب و قرآن خطی، کتاب چاپ سنگی سربی و نفیس مرمت و صحافی می‌شود.
بخش مطبوعات هم علاوه بر در اختیار گذاشتن مطبوعات مورد نیاز محققین از منابع موجود در آرشیو روزانه، نشریات، مجلات و روزنامه‌ها نیز جهت مطالعه مراجعین در اختیارشان می‌باشد.
آیا امکان بهره‌برداری از کتابخانه برای زائرانی که مدت زمانی کوتاهی در قم هستند، فراهم شده است؟
بله کلیه زائران می‌توانند به عنوان عضو موقت کتابخانه از امکانات کتابخانه استفاده کنند.
چه کسانی و در چه زمان‌هایی می‌توانند از کتابخانه استفاده کنند؟
کتابخانه آستان در دو بخش کاملا مجزا و در دو شیفت کاری (ازساعت ۸ صبح تا ساعت ۲۰ یکسره ) مشغول سرویس‌دهی به اعضا و زائرین خواهر و برادر می‌باشد. البته در بخش برادران استفاده از تالارهای مطالعه تا ساعت ۲۳ ادامه داشته است.
تعداد مراجعه روزانه به هفت تالار مطالعه خواهران و برادران مجموعا حدودا بین هفتصد تا هزار نفر است. بنابراین سالانه بیش از سیصد هزار نفر مراجعه‌کننده برای استفاده از امکانات و منابع به کتابخانه آستان می‌آیند. مراجعان کتابخانه آستانه بیشتر از میان دانشجویان و طلاب مدارس علمیه و دانش آموزان متوسطه دوم هستند. دانشجویان در مقطع کارشناسی بیشترین مراجعین به کتابخانه را تشکیل می‌دهند.
اگر نکته‌ای باقی مانده و لازم است گفته شود، بفرمایید.
یکی از کارهای اساسی که هر ساله در همه کتابخانه‌ها می‌بایست انجام گیرد و متأسفانه طی چندین سال گذشته در کتابخانه آستانه انجام نشده بود، مسئله رف خوانی و شلف خوانی منابع کتابخانه بود که با استفاده از فرصت پیش آمده (تعطیلی کتابخانه به دلیل کرونا) این کار انجام شد.
یکی دیگر از اقدامات انجام شده در این مدت افزایش فضای مطالعه کتابخانه خواهران بوده است. با توجه به اینکه کتابخانه خواهران در منفی یک کتابخانه می‌باشد و حضور برخی از محققین و پژوهشگران با سن بالا و یا با مشکلات جسمی و عبور از پله‌ها با مشکل رو به رو بود، لذا تالار مطالعه شهید مطهری در طبقه همکف با منابع علوم اسلامی به صورت قفسه باز در اختیار خواهران قرار گرفت.